Cumulonimbus / Zdjęcie: Piotr Blachnik1. chmury warstwowe - będące obrazem ruchu laminarnego
2. chmury kłębiaste - będące obrazem ruchu turbulentnego
W zależności od wysokości występowania można wyodrębnić trzy, a właściwie cztery grupy chmur:
1. chmury, których tworzywem są wyłącznie kropelki wody - występują od 0m do 2000m
2. chmury, których tworzywem są kropelki wody i kryształki lodu - występują od 2000m do 8000m
3. chmury, których tworzywem są wyłącznie kryształki lodu - występują od 8000m do 12000m
4. chmury o budowie pionowej, których każda warstwa jest z innego tworzywa - od 0m do 12000m
Jeżeli wyżej wymienione dwa zasadnicze rodzaje porozkładamy, tak jak w tej wyliczance z tworzywami, to otrzymamy już osiem rozmaitych rodzajów chmur. Jeżeli jeszcze wyróżnimy dla każdego z podstawowych rodzajów te, z których mamy dodatkowo opady, to dostaniemy jeszcze chmurę deszczowo-warstwową i chmurę kłębiasto-deszczową - czyli razem 10 podstawowych gatunków chmur, które wzajemnie się wykluczają (jeśli dana chmura jest jednego z tych 10-ciu gatunków to nie może w żadnym razie być jednocześnie chmurą innego z tych 10-ciu gatunków). Teraz już wymieńmy je kolejno wraz z przyjętymi międzynarodowo nazwami łacińskimi oraz używanymi na mapach pogody skrótami:
Rodzaje chmur
|
Cumulonimbus / Zdjęcie: Piotr Blachnik |
2. Cirrocumulus (Cc) - pierzasto-kłębiaste
3. Cirrostratus (Cs) - pierzasto-warstwowe
4. Altocumulus (Ac) - średnie kłębiaste
5. Altostratus (As) - średnie warstwowe
6. Stratocumulus (Sc) - warstwowo-kłębiaste niskie
7. Stratus (St) - warstwowe niskie
8. Cumulus (Cu) - kłębiaste o budowie pionowej
9. Nimbostratus (Ns) - deszczowo-warstwowa
10. Cumulonimbus (Cb) - kłębiasto-deszczowa o budowie pionowej
Te podstawowe rodzaje chmur warto jest sobie dokładnie zapamiętać, ale w zależności od kształtów i różnic w ich budowie wewnętrznej podzielono dalej większość chmur na gatunki, których wyodrębniono 14. Obserwowana chmura, należąca do określonego rodzaju, może być zaliczona tylko do jednego gatunku. Jak z tego wynika, gatunki również wzajemnie się wykluczają. Niektóre jednak gatunki mogą pojawiać się w kilku rodzajach chmur.
Dalej chmury danego rodzaju i gatunku mogą posiadać cechy szczególne polegające np. na specjalnym uporządkowaniu ich członów, czy określonym stopniu przepuszczalności promieniowania słonecznego. Według tych cech podzielono chmury na odmiany, których wyodrębniono ponad 40, ale ważniejszych jest tylko 9. Określona odmiana może występować w kilku rodzajach chmur, ale i ta sama chmura może mieć cechy kilku odmian jednocześnie.
Ponieważ przy niektórych chmurach mogą występować charakterystyczne części przylegające lub oddzielone od nich, więc dla uzyskania możliwości wyczerpującego opisu wyodrębniono te części i nazwano je zjawiskami szczególnymi, jeżeli przylegają do chmury (np. kowadło cumulonimbusa) lub chmurami towarzyszącymi, jeżeli są od niej oddzielone. Dana chmura może mieć jednocześnie zjawiska szczególne i chmury towarzyszące.
Zestawimy sobie wszystkie 14 gatunków oraz 9 najważniejszych odmian wraz z ich nazwami, skrótami, zaznaczeniem jakich rodzajów mogą dotyczyć i opisami, pozwalającymi na ich odróżnienie.
Znajomość tego dosyć szczegółowo rozwiniętego podziału chmur jest bardzo ważnym elementem w wyprowadzaniu dobrego prognozowania pogody - bardzo ważnym, szczególnie dla paralotniarza są wszystkie możliwe ruchy powietrza, a ich właśnie obrazem są chmury.
Gatunki chmur
1. Fibratus (fib) dotyczy chmur Ci i Cs - jest to cienka zasłona lub oddzielne chmury składające się z prawie prostoliniowych, albo nieco zakrzywionych włókien, które jednak nie są zakończone haczykami, czy kłaczkami.
2. Uncinus (unc) dotyczy chmur Ci - chmury w kształcie przecinka zakończonego u wierzchołka haczykiem lub charakterystycznym kłaczkiem, którego górna część nie ma wypukłości o zaokrąglonych kształtach.
3. Spisatus (spi) dotyczy chmur Ci - chmury na tyle gęste optycznie, że przybierają kolor szarawy, gdy są obserwowane w stronę słońca.
4. Castellanus (cas) dotyczy chmur Ci, Cc, Ac, Sc - chmury które w górnej swojej części przynajmniej miejscami wykazują wypukłości w postaci wieżyczek nadających tym chmurom wygląd ząbkowany. Wieżyczki te, z których część ma większą wysokość niż szerokość, mają wspólną podstawę i wydają się ułożone wzdłuż pewnych linii.
5. Floccus (flo) dotyczy chmur Ci, Cc, Ac - chmury, których każdy człon jest jakby kłębiastym małym kłaczkiem, którego dolna część jest mniej lub bardziej postrzępiona.
6. Stratiformis (str) dotyczy chmur Cc, Ac, Sc - chmury rozpostarte w postaci rozległego poziomego płata, czy warstwy.
7. Nebulosus (neb) dotyczy chmur Cs, As, St - chmury w postaci mglistej zasłony lub warstwy nie wykazującej żadnych wyraźnych szczegółów.
Altocumulus lenticularis / Zdjęcie: Piotr Blachnik |
8. Lenticularis (len) dotyczy chmur Cc, Ac, Sc - chmury w kształcie soczewek, czy migdałów często dosyć wydłużone o wyraźnych zarysach, które pomimo dosyć silnego wiatru nie przesuwają się (narastają od nawietrznej i rozmywają się od zawietrznej) Występują najczęściej w układach orograficznych, ale mogą również występować na obszarach płaskich - czasami są iryzujące (lekko świecą - czego przyczynę niedawno wyjaśniono do końca).
9. Fractus (fra) dotyczy chmur St, Cu - chmury o nieregularnych kształtach i wyraźnie postrzępione.
10. Humilis (hum) dotyczy chmur Cu - chmury o małej rozciągłości poziomej i pionowej oraz jakby spłaszczone od góry.
11. Mediocris (med) dotyczy chmur Cu - chmury o umiarkowanej rozciągłości pionowej, których wierzchołki wykazują niewielkie wypukłości.
12. Congestus (con) dotyczy chmur Cu - chmury wyraźnie rozbudowujące się w pionie, o dużej rozciągłości pionowej. Ich część górna, rosnąca ma często wygląd kalafiora.
13. Calvus (cal) dotyczy chmur Cb - chmury, których pewne wypukłości w górnej części zaczynają tracić zarysy kłębiaste, lecz nie wykazują jeszcze cech pierzastych, a ich wypukłości i części pączkujące wykazują tendencję do tworzenia białego masywu o mniej lub bardziej pionowym prążkowaniu.
14. Capillatus (cap) dotyczy chmur Cb - chmury, które w swojej górnej części są wyraźnie pierzaste o budowie włóknistej czy prążkowanej mające często formę od góry spłaszczonego pióropusza czy kowadła. Ich występowaniu towarzyszy zwykle opad przelotny lub burza, najczęściej z silnymi szkwałami i gradem.
Odmiany chmur
1. Intortus (in) dotyczy chmur Ci - chmury, których włókna są nieregularnie powyginane i sprawiają wrażenie poplątanych chaotycznie.
2. Vertebratus (ve) dotyczy chmur Ci - chmury, których części składowe ułożone są w sposób przypominający żebra, kręgosłup czy szkielet statku.
3. Undulatus (un) dotyczy chmur Cc, Cs, Ac, As, Sc, St - chmury w postaci sfalowanych ławic, płatów lub warstw. Sfalowania te mogą być obserwowane w chmurach tworzących jednolitą warstwę lub zbudowanych z oddzielnych członów. Niekiedy można zaobserwować dwa kierunki sfalowania.
4. Radiatus (ra) dotyczy chmur Ci, Ac, As, Sc, Cu - chmury tworzące długie równoległe, szerokie pasma które przechodzą przez cały widoczny nieboskłon i na skutek perspektywy wydaje się że zbiegają się na horyzoncie.
5. Lacunosus (la) dotyczy chmur Cc, Ac, Sc - chmury tworzące wielkie ławice czy płaty, które mają mniej lub bardziej regularne otwory o postrzępionych brzegach. Przypomina to wielką sieć albo plaster miodu.
6. Duplicatus (du) dotyczy chmur Ci, Cs, Ac, As, Sc - podobne do siebie ławice lub płaty chmur ułożone jakby na dwóch różnych poziomach. Czasem mogą się ze sobą łączyć.
7. Translucidus (tr) dotyczy chmur Ac, As, Sc, St - chmury w postaci rozległego płata czy warstwy które przepuszczając trochę promieni słonecznych pozwalają stwierdzić położenie słońca na niebie.
8. Perlucidus (pe) dotyczy chmur Ac, Sc - chmury tworzące rozległą ławicę czy warstwę o wyraźnych małych przerwach pomiędzy swymi członami, przez które wyraźnie widać to, co znajduje się powyżej - słońce, księżyc, błękit nieba czy wyżej położone warstwy chmur.
9. Opacus (op) dotyczy chmur Ac, As, Sc, St - chmury tworzące rozległe ławice, czy płaty, które całkowicie nie przepuszczają promieni słonecznych do tego stopnia, że nie sposób stwierdzić w którym aktualnie miejscu się ono znajduje.
Warto tutaj zwrócić uwagę, że rodzaje chmur mają zawsze symbole dwuliterowe, gdzie pierwsza litera jest zawsze duża. Gatunki chmur mają symbole pisane zawsze małymi literami i zawsze w symbolu są trzy litery, a odmiany mają po dwie litery w symbolu zawsze pisane jako małe.
Występowanie rozmaitych tworzyw chmur, będące wyróżnikiem ich rodzaju powoduje, że troposferę dzielimy na jakby trzy poziomy. Dolny, gdzie powstające chmury zawsze są zbudowane wyłącznie z kropelek wody, średni, gdzie tworzywem chmur są tak kropelki wody jak i kryształki lodu i wreszcie górny, gdzie tworzywem chmur są wyłącznie kryształki lodu. Niestety, granice pomiędzy tymi poziomami są dosyć niesprecyzowane i zależą od wielu dodatkowych czynników. W naszych szerokościach geograficznych przyjmuje się, że pierwszy poziom latem sięga do wysokości 2000 metrów, drugi rozciąga się pomiędzy 2000 m, a 7000 m i wreszcie najwyższy to pasmo wysokości od 7000 m do 12000 m czyli do granic troposfery. Te wartości zimą układają się nieco inaczej (1000 m, 4500m i powyżej, do granicy troposfery), ale to nie są wartości ścisłe i zarówno latem, jak i zimą, zmieniają się w zależności od masy powietrza, która właśnie dominuje nad naszym terenem. Należy zawsze pamiętać, że chmury to widoczny obraz pionowego ruchu powietrza i zawsze ważne jest zdawanie sobie sprawy co dany ruch na danej wysokości i w danym kierunku może znaczyć, jaka jest jego przyczyna i jakiego rodzaju zmianę nam szykuje.
Powinienem tu zamieścić podpisane przykłady omówionych chmur na kolorowych fotografiach. Będę się rozglądał za takimi obrazkami i jak uda mi się coś typowego ustrzelić to prześlę zaraz do wykorzystania. Dla treningu proponuję spróbować ponazywać sobie prawidłowo to, co widać za oknem.
Ryszard Lutosławski
(ryszard@vossnet.de)
PS. Zdjęcia chmur można znaleźć pod adresami:
http://ww2010.atmos.uiuc.edu/(Gh)/guides/mtr/cld/cldtyp/home.rxml
http://www.meteo.fr/comprendre/